علل روان‌آشفتگی (دلیریوم)

متخصصان بهداشت و درمان هنوز هم علت روان‌آشفتگی را دقیقاً نمی‌‌‌دانند، اما عوامل زیادی احتمالاً نقش دارد، و برخی از دلایل اکنون شناخته شده است. عموماً، افرادی که دچار روان‌آشفتگی می‌‌‌شوند از قبل به نوعی بیماری مبتلا هستند، و در معرض آسیب یا محرک محیطی قرار دارند.

مثلاً، اگر بیمار قبلاً دچار زوال عقل باشد، آنگاه یک آسیب یا ناراحتی نسبتاً جزئی ممکن است سبب روان‌آشفتگی شود، که می‌‌‌تواند مواردی مانند یک دوز از داروی جدید یا تغییر محل زندگی را دربربگیرد. در واقع، زوال عقل شایع‌ترین عامل خطر روان‌آشفتگی است، و دو سوم موارد روان‌آشفتگی در بیمارانی رخ می‌‌‌دهد که قبلاً زوال عقل داشته‌اند. در سایر بیمارانی که به این اندازه آسیب‌پذیر نیستند، روان‌آشفتگی ممکن است بعد از اینکه چندین عامل در کنار هم، مانند دوز داروهای بیهوشی عمومی، جراحی عمده، و تغییر دارو‌‌‌های روان‌پزشکی، اتفاق افتاد.

تنها پرداختن به یک عامل نمی‌‌‌تواند روان‌آشفتگی را در سالمندان رفع کند. باید در صورت امکان به همۀ آنها پرداخت. هرگونه اقدام یا مداخله در برنامه مراقبت ممکن است تأثیر کمی داشته باشد، اما چندین اقدام با هم، حتی اگر به صورت جداگانه جزئی باشد، می‌‌‌تواند به پیشرفت چشمگیری بینجامد. هدف اصلی ارائه‌دهندۀ خدمات بهداشتی شناسایی هر چه بیشتر دلایل و تصحیح دلایل برگشت‌پذیر است.

دلایل برگشت‌پذیر روان‌آشفتگی در کلمۀ مخفف DELIRIUM نهفته است:

• D: داروها، از جمله داروی جدید، افزایش دوز، تداخلات دارویی، دارو‌‌‌های بدون نسخه، الکل و غیره.
• E: اختلالات الکترولیت، به‌ویژه کم‌آبی و مشکلات تیروئید.
• L: کمبود دارو، مانند قطع مصرف خواب‌آور‌‌‌های بلندمدت (از جمله الکل و قرص‌‌های خواب‌آور)، یا وقتی دارو‌‌‌های ضد درد به‌اندازه کافی تجویز نشوند.
• I: عفونت، معمولاً عفونت ادراری یا دستگاه تنفسی.
• R: کاهش ورودی حسی، که در صورت ضعف بینایی یا شنوایی اتفاق می‌‌‌افتد.
• I: عوامل داخل‌جمجمه‌ای (فرآیند‌‌‌های داخل جمجمه) مانند عفونت، خونریزی، سکته یا تومور مغزی (نادر).
• U: مشکلات ادراری یا گوارشی، مانند یبوست یا ناتوانی در ادرار کردن.
• M: میوکارد (قلب) و‌ ریه‌ها، مانند حمله قلبی، مشکلات ضربان قلب (آریتمی)، بدتر شدن نارسایی قلبی یا بیماری انسداد مزمن ریوی.

روان‌آشفتگی ممکن است ناشی از عدم تعادل در مواد شیمیایی مغز (انتقال‌دهنده‌‌های عصبی) باشد، که مولکول‌‌های بسیار مهمی هستند که سیگنال‌‌ها را بین اعصاب منتقل می‌‌‌کنند. یکی از انتقال‌دهنده‌‌های عصبی بسیار مهم استیل‌کولین است. یکی از دلایلی که افراد مبتلا به زوال عقل (مانند بیماری آلزایمر) در معرض خطر بالای روان‌آشفتگی قرار دارند این است که آسیب مغزی که در زوال عقل وجود دارد سلول‌‌‌های مغزی مولد استیل‌کولین را می‌‌‌کشد. اگر میزان اکسیژن یا گلوکز در مغز حتی اندکی کاهش یابد، مقدار استیل‌کولین به‌طرز چشمگیری کاهش می‌‌‌یابد. در چنین مواردی، مغز عملکرد غیرطبیعی دارد، و روان‌آشفتگی را ایجاد می‌کند.

سایر مواد شیمیایی مغزی مانند دوپامین نیز در ایجاد روان‌آشفتگی نقش دارند زیرا میزان استیل‌کولین موجود در مغز را تنظیم می‌‌‌کنند.

• داروها. عوارض دارو‌‌‌های آشنا یا قطع ناگهانی مصرف داروها شایع‌ترین و درمان‌پذیرترین علل روان‌آشفتگی هستند. از آنجا که بسیاری از سالمندان دارو‌‌‌های مختلفی را مصرف می‌‌‌کنند که ممکن است به طرق مضری با هم تداخل داشته باشند، به پزشک باید همۀ داروهای تجویزی و بدون نسخۀ مصرفی را گفت.
• الکل. سوء مصرف مشروبات الکلی غالباً به‌عنوان دلیل روان‌آشفتگی در سالمندان مغفول می‌‌‌ماند. مصرف بیش از حد (مسمومیت) یا قطع ناگهانی مصرف الکل می‌‌‌تواند روان‌آشفتگی را ایجاد کند. به‌نظر می‌‌‌رسد روان‌آشفتگی ناشی از قطع مصرف الکل در سالمندان الکلی مانند همتایان جوان شایع باشد، اگرچه میزان مرگ پس از ترک در سالمندان الکلی بیشتر است.
• شرایط پزشکی. تقریباً هر بیماری جسمی می‌‌‌تواند سبب روان‌آشفتگی شود، به‌ویژه وقتی بیش از یک بیماری وجود داشته باشد. روان‌آشفتگی گاهی نیز اولین علامت یک بیماری جدی و تهدیدکنندۀ زندگی مانند حمله قلبی است. در بیمارستان، شایع‌ترین علل خونریزی ناگهانی، کم‌آبی، فشار خون پایین، احتباس مایعات، عفونت، کمبود اکسیژن (هیپوکسی)، نارسایی کلیه یا کبد، قند خون بالا (هیپرگلیسمی) یا قند خون پایین (هیپوگلیسمی)، انسداد روده، کمبود خواب، یا ناتوانی در ادرار کردن است. روان‌آشفتگی ناشی از تغییر ناگهانی سیستم عصبی، مانند سکته مغزی، تومور مغزی یا عفونت مغزی، نادرتر است. بی‌تحرکی، کمبود خواب یا خواب تکه‌تکه، و درد همگی می‌‌‌توانند در ایجاد روان‌آشفتگی دخیل باشند.
• شرایط زیست‌محیطی. روان‌آشفتگی همچنین ممکن است ناشی از تحریک بیش از حد حواس باشد، به‌خصوص‌ در افرادی که قبلاً دچار نوعی اختلال ذهنی بوده‌اند، یا در اتاق ساده‌ای در بیمارستان یا خانۀ سالمندان رها شده باشند. در یکی از مطالعات، روان‌آشفتگی بعد از عمل در بیماران بستری در بخش‌‌‌های مراقبت ویژۀ بدون پنجره نسبت به بیماران در بخش مشابه پنجره‌دار دوبرابر بیشتر است. علاوه بر این، نوعی روان‌آشفتگی که در عصر اتفاق می‌‌‌افتد (معروف به «غروب‌زدگی») ممکن است تا حدی ناشی از محرومیت حسی باشد. کاهش بینایی و شنوایی همچنین ممکن است درک واقعیت را برای فرد دشوارتر کند و احتمال خیال یا توهم را افزایش دهد.
• روان‌آشفتگی بعد از عمل. روان‌آشفتگی ممکن است شایع‌ترین عارضه بعد از عمل در سالمندان باشد، و سبب بستری بیشتر در بیمارستان، میزان مرگ بیشتر، و نیاز بیشتر به مراقبت‌‌های خانگی سالمندان بعد از آن می‌شود. همچنین، ممکن است نشان دهد که عوارضی بعد از عمل ایجاد خواهد شد.

اگر بیمار سالمند، از قبل دچار زوال عقل یا ناتوانی جسمی، سوء‌مصرف الکل یا دارای آزمایش‌‌های خون بسیار غیرطبیعی باشد، احتمال روان‌آشفتگی فرد بعد از عمل افزایش می‌‌‌یابد. همچنین، انواع خاصی از عمل‌‌ها بیشتر با روان‌آشفتگی مرتبط هستند. مثلاً، روان‌آشفتگی بعد از جراحی لگن و جراحی قلب بسیار شایع‌تر است.